42 :: Eindhoven de slimste

Hoe de slimste regio ter wereld met innovatie en design een kwart van ons bruto nationaal product verdient.

Met de Dutch Design Week in aantocht en de recente verkiezing als ‘slimste regio van de wereld’, weet Eindhoven als techniek- en designcentrum dit jaar alle ogen op haar gericht. Maar wat maakt de Brabantse provinciehoofdstad tot de meest krachtige kennismagneet van Nederland?

Dat naderend onheil zelfs de meest verroeste structuren in beweging kan zetten, bewijst Eindhoven. De zelfgenoegzame provinciestad die begin jaren negentig bijna ten onder ging door het dreigende faillissement van Philips, heeft zichzelf aan de haren uit het moeras getrokken. Terwijl de zaken er destijds bepaald niet rooskleurig voorstonden. Philips dreigde met een daverende klap ineen te storten. Als er niet snel iets gebeurde, werd Eindhoven net zo’n treurige regio als Zuid-Limburg dat de sluiting van de mijnen decennia later nog steeds niet te boven is.

In Eindhoven ging men niet bij de pakken neerzitten. Terwijl toenmalig topman Jan Timmer bij Philips de verbeten reddingsoperatie Centurion startte, ging de stad met zichzelf aan de slag. Eindhoven, zo was de overtuiging van alle betrokkenen, moest zichzelf opnieuw uitvinden om te kunnen overleven in de toekomst. Om de ongezonde afhankelijkheid van één dominante maakindustrie te doorbreken, werd een rigoureuze keuze gemaakt. Eindhoven moest verbreden, divers worden en een nieuw doel vinden. Er werd een visie ontwikkeld. De spierballen moesten worden ingeruild voor het brein, passend bij de Nederlandse overgang van gemiddeld industrieland naar een hoogwaardige en creatieve kenniseconomie.

Dat lijkt gelukt. De afgelopen twee decennia is een ongekende dynamiek van nieuwe creatieve en technologische bedrijvigheid in de Eindhovense regio opgebloeid. Al krimpt Philips jaar na jaar, spin-offs zoals chipmachinefabrikant ASML in het nabijgelegen Veldhoven, TomTom en chipontwerper NXP vullen de leemte in rap tempo op. De Aziaten komen zelfs deze kant op. Samsung heeft net Liquavista overgenomen, een veelbelovende ontwikkelaar van slimme beeldschermen. De voertaal op de High Tech Campus is Engels dankzij de constante aanvoer van toptalent uit India en Azië. De voorbeelden van revitalisering zijn legio.

Naast de ‘tech’ is design beeldbepalend voor de Brabantse stad geworden. De Design Academy, zoals de Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven sinds 1997 door het leven gaat, heeft een ongekend sterke internationale reputatie opgebouwd. De New York Times wijdde er een groot verhaal aan met als strekking dat hier in navolging van Rembrandt en Van Gogh de nieuwe ‘Dutch Masters’ worden gekweekt. Velen zien de Design Academy als een opleiding die op dit moment geen gelijke op de wereld kent. De hele Dutch Design golf met namen als Marcel Wanders, Richard Hutten, Hella Jongerius en Maarten Baas is vrijwel geheel op het conto van de academie te schrijven.

Het resultaat is dat Eindhoven vandaag de dag een spannende mix is van zelfbewuste ontwerpers en nerdy techneuten. Ze bewegen zich tegen het gemoedelijke decor van wat Eindhovenaren zelf als ‘het grootste dorp van Nederland’ omschrijven. Wie naast zijn of haar schoenen dreigt te gaan lopen, wordt door de Brabantse gemoedelijkheid weer met beide benen op de grond gezet.

Gunstige bijkomstigheid is de ruimte die Philips achterliet na het verplaatsen van het hoofdkantoor naar Amsterdam en de fabrieken naar China. In tegenstelling tot de drukbezette Randstad is er een ruim aanbod van vrijstaande atelier- en werkruimte voor starters. Het naderende onheil dat Eindhoven de das om dreigde te doen, is inmiddels wel afgewend. Ervoor in de plaats kwam een nieuw elan, in de vorm van ambitie en optimisme. De stad heeft zichzelf met succes opnieuw uitgevonden.

Slimste regio ter wereld
Het Intelligent Community Forum (ICF) verkoos Eindhoven tot ‘slimste regio van de wereld’ van 2011. Helemaal uit lucht vallen komt de verkiezing niet. De laatste drie jaar eindigde Eindhoven steevast bij de laatste zeven. De onafhankelijke denktank ICF beoordeelt jaarlijks steden en regio’s op hun kennisniveau. In de commissie die de selectie maakt, zitten stadsplanologen, CEO’s van grote techbedrijven, burgemeesters van wereldsteden en allerlei hoogleraren en academici.

In totaal zijn vierhonderd steden onder de loep genomen waarbij vooral gekeken werd naar hoe er wordt samengewerkt tussen gemeente, bedrijven en kennisinstellingen. Vorig jaar, in 2010, won de Zuid-Koreaanse stad Suwon. Opvallende overeenkomst met Eindhoven: Suwon is de stad waar Samsung ooit begon, zoals Philips de grondlegger is voor kennisstad Eindhoven.

De jury was vooral te spreken over de inspanningen van Eindhoven met innovaties op het gebied van ict en gezondheidszorg. Voorzitter Louis Zacharilla van het ICF zei tijdens de uitreiking in aanwezigheid van burgemeester Rob van Gijzel: ‘Eindhoven staat model voor een nieuwe manier van denken over samenwerken en regionale ontwikkeling.’ Hij prees het ‘ecosysteem’ dat de stad gecreëerd heeft. Zacharilla noemt Eindhoven een ‘triple helix’, een hybride vorm waarin bedrijven, het onderwijs en de plaatselijke overheid in elkaar verstrengeld zijn geraakt. Burgemeester Rob van Gijzel reageerde trots: ‘Geweldig, een enorme erkenning.’

Brainport in feiten en cijfers
De Brainport regio Eindhoven bestaat uit 21 gemeenten en heeft 735.000 inwoners waarvan een kleine 350.000 arbeidskrachten. Samen met de provincie Noord-Brabant is de regio goed voor een kwart (!) van de Nederlandse export, ter waarde van 57 miljard euro. Jaarlijks wordt hier 2,1 miljard euro aan Research & Development besteed. Omgerekend naar één miljoen inwoners wordt gemiddeld met 721 stuks jaarlijks het hoogste aantal patenten aangevraagd van Europa. Bedrijven in de Brainport regio Eindhoven zijn bijzonder innovatief; zij halen maar liefst 17 procent van hun omzet uit de verkoop van innovatieve producten en diensten. Het Nederlands gemiddelde ligt op zes procent.

Peter Kentie - directeur Eindhoven Marketing
Spin in het web (en marketing- en communicatiemanager bij PSV) Kentie is niet vies van een tegeltjestekst. ‘Wie kennis deelt, krijgt er kennissen voor terug’, zegt Kentie die een buitengewoon invloedrijke rol speelt in de verbinding tussen creatief en ondernemend Eindhoven. Hij is initiatiefnemer van de Dutch Design Award, zit in de raad van aanbeveling van de Dutch Design Week. Ook is hij mede-aanjager van de nieuwe Dutch Techno Week. Tussendoor organiseert hij even onvermoeibaar het jaarlijkse STRP festival.

Kentie zegt dat Eindhoven als kennismagneet op dit moment klaar is om de volgend stap te zetten. ‘We staan aan de vooravond van iets groots. Dat proef je aan de stemming in de stad.’ Volgens Kentie komt het omslagpunt in de vorm van een toegenomen bewustzijn en erkenning van buitenaf. ‘De unieke eigenschappen van een stad waar zowel de top van techniek als de top van design aanwezig is, maakt dat Eindhoven hele goede papieren heeft. Hier wordt de toekomst bepaald.’

Volgens Kentie zouden producten als de iPhone nooit hebben bestaan zonder de vindingen die eerder in Eindhoven werden gedaan. Maar nu moet de stad volgens hem nog sterker naar buiten treden en het wereldtoneel veroveren. Of dat wel een reële wens is voor een plaats waar in de gemeente zelf slechts 210.000 mensen wonen? Kentie is overtuigd van wel: ‘Dat is Brabantse ambitie. Kijk naar Bavaria of naar Philips dat besloot lampen in China te gaan verkopen. We proberen dingen te doen die misschien niet passen bij de omvang van ons achterland. Maar we laten ons nergens door tegenhouden.’

Wendy Legro - designer
Legro (1984) studeerde aan de Design Academy en maakte naam met ‘Morning glory’, een constructie in de vorm van een bloem die voor het raam kan worden gehangen en reageert op zonlicht. Het was Legro, zo zegt ze zelf, enigszins een raadsel waar ze aan begon toen ze in Eindhoven ging studeren. ‘Bij een open dag zag ik werk van Piet Hein Eek. Dat was creatief maar ook geschikt voor TV Woonmagazine. Dat wilde ik ook: veel mensen bereiken. Maar verder had ik geen flauw idee.’

Toch kreeg Wendy geen spijt. Ze zegt dat ze een ‘supermotiverende sfeer’ aantrof, toen ze in Eindhoven neerstreek. ‘Alle mensen om je heen zijn bezig. Ik had echt het gevoel onderdeel uit te maken van een nieuwe generatie ontwerpers.’ De kracht van de opleiding is volgens haar dat studenten zich ‘vrijdenkend’ leren ontwikkelen.

Terugkijkend op haar Eindhovense tijd (ze runt inmiddels een atelier met creatief partner Maarten Collignon in Rotterdam) moet Legro een beetje lachen om de enorme aandacht die zij en haar collega-studenten voor uiterlijkheden ontwikkelde: ‘Je leert als ontwerper dat je persoon samenvalt met je werk. Sommigen worden daar arrogant van, zetten een schild op om minder kwetsbaar te zijn voor kritiek.’ Dat ze nu in Rotterdam gevestigd is, betekent overigens niet dat ze Eindhoven definitief de rug heeft toegekeerd: ‘Veel studenten hadden lang de neiging om onmiddellijk na hun afstuderen hun koffers te pakken en de stad te verlaten. Ik ook. Maar tegenwoordig kom ik er weer heel graag en exposeer ik ook weer veel in Eindhoven. We werken ook veel samen met oud medestudenten.’

Voor iemand die haar weg heeft moeten vinden in de designwereld is de laatste opdracht van Legro en partner Collignon een tikje ironisch: ze gaan samen 3d bewegwijzeringsborden ontwerpen voor de Brainport Avenue.

Dirk van der Kooij – 3d meubelmaker
Van der Kooij noemt zichzelf een ‘praktische denker’. Voor hij met de Design Academy begon, had hij als klassieke meubelmaker een aversie tegen hout ontwikkeld. ‘Dus ik was heel blij dat ik tijdens mijn opleiding alle vrijheid kreeg om met nieuwe materialen te experimenteren.’

De aanwezigheid van techneuten van de nabijgelegen Technische Universiteit Eindhoven kwam ook goed uit. Van der Kooij maakt stoelen en krukken van gesmolten plastic uit bijvoorbeeld oude koelkasten. Een robotarm vervaardigt de ontwerpen door laag op laag te lijmen. Dan is het wel handig als onderdelen makkelijk verkrijgbaar zijn. Van der Kooi: ‘Machinebouwers, draaiers, metaal en kunststof; alles kan ik om de hoek halen. Ik heb ook altijd veel contact gezocht met mensen van de TU.’

Volgens hem hebben juist zijn technische contacten hem verder geholpen: ‘Je kunt wel zweverige concepten hebben. Maar als je ze niet uit kunt leggen, heb je er verder weinig aan. Zij dwongen mij praktisch te denken.’ Van der Kooij verkoopt zijn meubels inmiddels over de hele wereld. Het filmpje op YouTube over zijn ‘lompe 3d printer’, is al meer dan 100 duizend keer bekeken.

Jeroen Wijering - ondernemer
Samen met twee New Yorkse partners startte Wijering vier jaar geleden zijn eigen bedrijf na een blauwe maandag technische natuurkunde en het afronden van de Design Academy. Zijn eerste succes boekte hij met de naar zijn initialen vernoemde videospeler JWPlayer. Ondertussen zette hij met zijn bedrijf Longtail een videoplatform op dat bedrijven de mogelijkheid biedt bewegend beeld aan te bieden en daaromheen advertenties te verkopen. Wijering: ‘Je zit in Eindhoven midden in het programmeerhart van Nederland. Er is eindeloos veel kennis te vinden op het gebied van ict en internet. Dus dit was een logische vestigingsplek.’

Dat de regio zo ‘extreem ondernemend’ is, vindt Wijering een groot voordeel. ‘Ik kan hier makkelijk netwerken en samenwerken. We zitten met ons bedrijf op Strijp S en dat is een creatieve broedplaats vol start-ups, architecten en ontwerpers. Je krijgt een zwaan-kleeft-aan-effect.’

Wat Wijering het meest bevalt is de combinatie van de kleinschalige stad met een internationaal karakter die een zeer gunstig klimaat schept voor beginnende ondernemers. Wijering: ‘Er zijn cursussen hoe je het beste startersubsidies kunt aanvragen, het is mogelijk advies te krijgen bij het opzetten van een boekhouding of inwinnen van juridisch advies. Dat is allemaal heel efficiënt geregeld.’ Voor Wijering heeft Eindhoven precies dat te bieden wat hij nodig heeft. Longtail video is sinds anderhalf jaar winstgevend. Het aantal medewerkers is tot nu toe ieder jaar verdubbeld.

Rocco Verdult - social designer
Met een grootvader die bij Philips werkte is Verdult iemand met roots in het Eindhovense. Na een tijdje technofeestjes te hebben georganiseerd, trok Verdult naar de Design Academy waar hij zich ging richten op ‘social design’. De kern van die discipline volgens Verdult: ‘Het ontwerpen van de samenkomst van mensen op een bepaalde plek.’

Zo organiseerde Verdult in Venlo een massale bijeenkomst waarbij de bevolking werd uitgenodigd een lintje door te knippen. Een klimrek toverde hij om tot een grote tent en een muur bewerkte hij met een zandstraler zodat het motief van een klimplant achterbleef. ‘Wat kun je doen om te zorgen dat een moment je bijblijft? Dat is de opdracht die ik mezelf geef.’

Verdult blijft zijn geboortestad trouw omdat de plek volgens hem helpt bij het bedenken en maken van zijn werk: ‘Als je veel mogelijkheden hebt ga je dubben, krijg je last van keuzestress. Hier zijn de keuzes overzichtelijk. Dat maakt het kiezen makkelijker.’

Merien ten Houten - ondernemer
Ten Houten vestigde met de Nederlandse zoekmachine Ilse zijn naam als succesvol ondernemer. Nu is hij al weer een paar bedrijven verder en bezig met het uit de grond stampen van iphion, een nieuwe tv-provider die zenders aanbiedt via een settop box en breedbandinternet.

‘Eindhoven is een heel ondernemersvriendelijke stad gezegend met goede beleidsmakers’, aldus Ten Houten. Hij prijst de faciliteiten en de infrastructuur die volgens hem samen een ‘goed werkend ecosysteem’ vormen. ‘Dat we hier zo’n open economie hebben, is grotendeels te danken aan het bijna-faillissement van Philips in de jaren negentig. Toen was het zwemmen of verzuipen. Door te investeren in kennisinstituten en hightech is een zelfversterkend effect veroorzaakt.’

Voor de settop boxen van iphion zocht de ondernemer eerst fabrieken in China. Uiteindelijk vond hij een producent in het nabije plaatsje Son. Ten Houten: ’Het bleek toch makkelijker om hun de specs uit te leggen.’ Een besturingssysteem wilde hij eerst ook in Amerika laten ontwikkelen. ‘Uiteindelijk kwamen we bij een bedrijf hier in de buurt uit.’ Het geeft volgens hem ‘de kracht’ van de regio aan.

Ten Houten zegt dat het in Eindhoven gelukkig geaccepteerd is om succes te hebben. Tegelijk is de stad heel behapbaar en is er een overzichtelijk cultureel leven. Het enige wat hij mist is de makkelijke toegang tot financiering van nieuwe bedrijven. Dat gaat in de VS toch een stuk makkelijker: ‘Maar dat is geen exclusief Eindhovens probleem. Geld los peuteren is in heel Nederland moeilijk.’

Bart Hess - designer
Na vier jaar geleden zijn studie aan de Kunstacademie in Breda te hebben afgerond, startte de in Geldrop geboren Hess een carrière als ontwerper in Eindhoven. Zijn autonoom en toegepaste ontwerpen vallen in de smaak bij bijvoorbeeld Lady Gaga, die een jurk van hem droeg. Hess werkt ook voor een afdeling binnen Philips waar futuristen zich proberen voor te stellen hoe de technologische toekomst over dertig jaar er uit ziet. Hij helpt hen bij het verbeelden van deze voorspellingen. Verder maakt hij ook modecreaties die gezien kunnen worden als sculpturen, nog avantgardistischer dan de reguliere haute couture op de Parijse catwalks (zie pag xxx)

Hess werkt met textiel, fotografie en animaties: ‘Ik gebruik de stad als ontwerp- en maakomgeving. We zitten hier in een oud klooster, met paters als buren, en de ruimte is zo groot dat ik een fotostudio in mijn studio kon bouwen.’ Binnenkort volgt een tweede ruimte en gaat Hess uitbreiden naar Londen. ‘Daar komt een kantoor om mijn werk aan de wereld te verkopen. Maar produceren blijf ik hier doen.’ Volgens Hess is het voordeel dat hij hier niet alleen ruimte heeft, maar ook de praktische nabijheid van leveranciers van de spullen die hij nodig heeft. ‘Als ik in Londen een potje lijm vergeten ben, kost het anderhalf uur om dat te regelen. Hier ben ik binnen vijf minuten op de fiets al weer terug.’ Een minpuntje: ‘Het uitgaansleven zou wel wat spannender kunnen.’

Jalila Essaidi - designer
Essaidi (wiens vader bij Philips werkte) deed de Akademie van Beeldende Kunsten in Tilburg want de Design Academy was haar te veel op het ontwerpen van producten gericht. Essaidi koos een bijzondere weg waarbij het samenbrengen van disciplines centraal staat. Nu is ‘interdisciplinair’ tegenwoordig een enigszins versleten begrip maar voor Essaidi pakte de zoektocht naar verbindende elementen tussen kunst, biologie en techniek wel heel erg succesvol uit.

Deze zomer haalde ze kranten over de hele wereld inclusief CNN met de creatie van een kogelwerende huid. Essaidi: ‘Ik heb vooraf talloze mensen benaderd. Uiteindelijk kwam ik bij een Amerikaan uit die een transgene geit had gemaakt. Samen met onder meer het LUMC in Leiden hebben we toen een project opgezet dat het midden houdt tussen wetenschap en kunst. De intrinsieke nieuwsgierigheid tussen die disciplines vormt de verbindende factor.’

Dat de gekweekte huid met spinnenzijde als bijeffect wel eens medisch toepasbaar bij brandwonden zou kunnen zijn, zorgt er voor dat Essaidi met haar vinding in een stroomversnelling terecht is gekomen. Ze werkt nu in Eindhoven aan het opzetten van de stichting Art Particle waar verdere ontwikkelingen kunnen plaatsvinden. De houding in de stad tegenover haar initiatief is volgens haar behoorlijk omgeslagen: ‘In het begin kreeg ik alleen maar afwijzingsmailtjes. Nu wil burgemeester Rob van Gijzel een stukje kogelwerende huid meenemen naar China.’ Mocht haar vinding het gouden ei zijn waar velen het voor houden, dan is Essaidi vastbesloten dit in te zetten voor maatschappij. ‘Gelukkig helpen mensen me nu de patenthaaien weg te houden.’

Lucas Mullié - voedselcurator
Mullié was in een vorig leven kok maar besloot de koksmuts aan de wilgen te hangen en zich aan te melden bij de Design Academy. ‘Ik zocht naar een manier om het bereiden en het vastleggen van voedsel samen te brengen. Zo kwam ik op het idee van de voedselcurator. Aan de hand van beelden van voedsel uit de omgeving van Eindhoven vertel ik het verhaal van de plek.’

Hij vergelijkt zijn werk met iemand die een museumcollectie samenstelt en beheert. Zo oogstte hij brandnetels, droogde deze om ze vervolgens samen te persen in platen die bij wijze van spreken aan de muur konden worden gehangen. Mullié: ‘Dat is een manier om eten te “framen”. Ik leg zo de tijd, de plek en het eten vast en voeg ze toe aan een groeiende collectie.’

Om toch nog gebruik te maken van zijn kwaliteiten als kok heeft Mullié een tijdelijk Tijdrestaurant geopend. Hier kan geproefd worden uit de collectie en een blik worden geworpen op alle eetbare voedselvoorwerpen die Mullié inmiddels verzameld heeft. De komende tijd wil de voedselcurator zich richten op een permanent onderkomen in Eindhoven die hij als opslagplek en eetgelegenheid kan gebruiken. ‘Het is een fijne omgeving. Ik kan hier nog jaren voort.’

Elies Lemkes - voorzitter Brainport Development
Volgens Lemkes is nergens ter wereld een vergelijkbaar ontwikkelingsmodel te vinden zoals in Eindhoven waar onderwijs, overheid en bedrijfsleven zo ‘evenwichtig’ met elkaar samenwerken. Lemkes: ‘Hoewel de markt leidend is in dit model - alle goede ideeën moet tenslotte wel geïmplementeerd kunnen worden - is geen van de drie partners dominant. Dat zorgt er voor dat de voedingsbodem gezond blijft.’

Het platform Brainport heeft volgens Lemkes als doel ‘te verbinden en te versnellen’. ‘Er zijn elders op de wereld wel meer van dit soort ontwikkelingsmaatschappijen te vinden, maar die werken niet op onze manier. Wij kijken naar de hele keten. Niet naar een deel.’

Volgens Lemkes is de wijze van samenwerken in Eindhoven zo’n succes dat minister Verhagen van Economische Zaken het als sjabloon gebruikt voor die andere twee Nederlandse kennisgebieden, Airport Schiphol en Seaport Rotterdam. Lemkes: ‘Maar wij voegen economische gezien de meeste waarde toe.’ Het doel van de ontwikkelingsmaatschappijen van Brainport Eindhoven (niet alleen techniek maar ook gezondheidszorg, design, R&D en duurzame mobiliteit zijn speerpunten) is Nederland opstuwen naar de top 5 van meest innovatieve economieën in de wereld. Lemkes: ‘Zo’n verkiezing tot ‘slimste regio’ helpt een handje voor ons zelfbewustzijn. Maar we zullen nog heel veel bedrijven moeten aantrekken om dat doel te bereiken.’

Mijlpalen
1997 De Akademie voor Industriële Vormgeving Eindhoven uit 1947 verandert zijn naam in Design Academy Eindhoven. In 2005 belandt de DAE in de top 5 meest invloedrijke personen, producten en instellingen van het prestigieuze Britse magazineIcon.

2000 Opening Holst Centre, een door TNO en IMEC geïnitieerd onderzoeksinstituut voor open innovatie en duurzaamheid.

2004 Ministerie van EZ wijst de regio Eindhoven aan als Brainport (naast Seaport Rotterdam en Airport Amsterdam), Brainport Development gaat zorg dragen voor samenwerking tussen publieke en private instellingen.

2007 Opening uitgebreide en vernieuwde High Tech Campus na een kapitaalinjectie van Philips ter waarde van vijfhonderd miljoen euro.

2009 High Tech Campus wint Dutch Design Award voor ‘beste exterieur’

2011 Eindhoven wint verkiezing ‘de slimste regio van de wereld’.

Tekst: Matthijs van der Pol Beeld: Julien Arts