28 :: Requiem voor het boek

Zijn e-books de nieuwe mp3's? Oftewel worden papieren boeken verdrongen door hun digitale varianten, zoals de cd plaats moest maken voor het mp3-bestand? De vraag dringt zich op nu e-bookreaders de laatste maanden volop in de belangstelling staan. Dat wil zeggen: Oprah Winfrey zei dat ze enthousiast was over de Kindle, de e-reader die exclusief voor en door Amazon is uitgebracht. Ze noemde het live in haar show ‘haar nieuwste favoriete gadget' en bezorgde haar kijkers korting op de aanschaf.
Oprah is het keurmerk voor maatschappelijke acceptatie. Als Oprah iets aanbeveelt dan is het definitief mainstream, luidt steevast in de media het commentaar. Kijk maar naar Twitter: Oprah zegende haar account live op haar eigen show in en dat werd alom gezien als de maatschappelijke acceptatie van het korte berichtenverkeer.

Een dergelijk Oprah-stempel is overigens in de praktijk geen garantie voor succes. In 2004 gaf Oprah als onderdeel van haar eindeloze stroom marketingtrucs alle 276 in de studio aanwezige toeschouwers gratis een auto. Het was de grootste stunt die ze ooit uithaalde en wereldnieuws. Hielp het? De populariteit van Oprah wel maar die van de auto minder. Het bewuste model Pontiac kon inderdaad al makkelijk weggegeven worden, want er waren zo weinig exemplaren van verkocht dat het bedrijf kampte met overproductie. De weggeefactie kon het tij niet keren. Het hele merk Pontiac staat inmiddels op de nominatie te verdwijnen.

Dus is de vraag: is de Kindle de nieuwe Pontiac of de nieuwe iPod voor boeken? Volgens Amazon is de Kindle een doorslaand succes en groeit de verkoop van e-books als kool. In Nederland is de - zelfs volgens enthousiaste fans spuuglelijke - Kindle niet verkrijgbaar en de content is vanuit Nederland niet te downloaden. Maar niet getreurd. Na de zomer komt Bol.com met een door Sony geproduceerde e-reader die nog meer lof krijgt dan de Kindle. Een ander alternatief voor de Kindle is de BeBook, een door Nederlanders omgebouwde Chinese e-reader, waarop ook Bright magazine als e-book verkrijgbaar is. Welke van die apparaten gaat aanslaan is nog niet te zeggen. Zelfs niet óf ze aanslaan, want naast de fysieke onhandigheden worstelen de Kindle en equivalenten met zaken zoals DRM-technieken, die het monster van de kopieerdrift moeten intomen. Wat dat betreft lijken ze weinig geleerd te hebben van de muziekindustrie, waar de houding ten opzichte van digitalisering terug was te brengen tot een zinnetje uit Hotel California van The Eagles: ‘And she said: we are all just prisoners here, of our own device.'

Langzame dood
Als gesproken wordt over digitale boeken gaat het vaak over features, over wat je er extra mee kunt, de functionaliteit, de kwaliteit van het beeldscherm en dat soort zaken. Dat klinkt allemaal belangrijk, maar de vraag is of ze er echt toe doen. Het enige dat telt is gemak. Gemak gaat zelfs boven kwaliteit leert de mp3-revolutie. Mp3‘s zijn populair omdat ze altijd beschikbaar zijn, meestal gratis. De geluidskwaliteit van mp3's is aanzienlijk lager dan die van cd's. De reactie van de consument op die tekortkoming was niet het weigeren van mp3 maar het elimineren van de cd. Dure boxen en geavanceerde stereo-installaties verdwenen het afgelopen decennium uit de huiskamers. Slim, want als er geen goed geluid meer is om mee te vergelijken, dan valt de slechte kwaliteit ook niet op. Dat kan met papier ook gebeuren. Als e-books eenmaal aanslaan, resteert in de huiskamer alleen nog het papier van servetjes en zakdoekjes.

Of het nu de Kindle, BeBook of iets anders wordt, het einde der tijden voor het papieren boek lijkt aangekondigd. Al zal het verdwijnen langer op zich laten wachten dan gedacht. De cd is al dood, zou je denken. Dat is niet zo. Vorig jaar werden er 18 miljoen exemplaren verkocht. Tien jaar geleden, toen mp3 net opkwam, werd er nog voor 41 miljoen albums betaald. Er is daar nu dus minder dan de helft van over en dat wordt volgend jaar ongetwijfeld weer minder. Maar de melkkoe van de muziekindustrie is niet in één klap geslacht, ze sterft een langzame pijnlijke dood.

Bij het boek zal dat ongetwijfeld nog langzamer gaan. Daar beginnen nu, bijna vijftien jaar na de introductie van de eerste alternatieven, de eerste slachtoffers te vallen. Op Twitter stond laatst een foto van een bewonersprotest tegen het telefoonboek, met name de jaarlijkse aflevering van de kilo's papier die steeds minder mensen willen hebben. Op het bordje ‘neem een exemplaar mee' in de hal van een woongebouw had iemand de tekst geschreven ‘neem ze maar weer mee terug'. De Gouden Gids en de Telefoongids verschijnen sinds kort als één bundel. Volgens velen nog steeds één te veel.

Het telefoonboek is simpelweg overbodig geworden maar niet het eerste boek dat verbannen wordt. De encyclopedie is al eerder aan de kant geschoven door Wikipedia. De volgende kandidaten om naar het schavot geroepen te worden, zijn waarschijnlijk de reisgidsen. Die kunnen steeds lastiger concurreren met het alom aanwezige internet. Uitgeverij Lonely Planet speelt op de trend in door losse hoofdstukken te verkopen. Dat klinkt innovatief maar de praktijk is wat minder aantrekkelijk. De essentiële hoofdstukken blijken bij elkaar zo prijzig dat een selectie al snel boven de prijs van een gewone gids uitkomt. En daar krijg je dan een pdf-bestand voor. Met zo'n beleid roep je het doodvonnis over jezelf af.

Intussen heeft Google aangekondigd ook tegen betaling e-books te gaan aanbieden. De zoekmachine heeft al de grootste bibliotheek van digitale boeken opgebouwd met 1,5 miljoen gratis beschikbare titels.

Tactiele ervaring
De slag om de dood van het boek begint overigens niet in de boekhandel, daar wordt hooguit over een aantal jaren de genadeklap uitgedeeld. Eerdere nieuwe technieken, zoals de pc maar ook de iPod, werden succesvol eerst op universiteiten geïntroduceerd. Zorg dat studenten er aan gewend raken, niets anders willen en dan schaffen ze vanzelf wel de bestaande concurrentie af als ze afgestudeerd zijn en ergens gaan werken. Bij studieboeken lijkt dezelfde ontwikkeling voor de hand te liggen. Nu al halen studenten veel informatie van het scherm. Het succes van een e-book wordt dan ook niet noodzakelijkerwijs bewezen in de concurrentie met papier maar in die met de laptop. Die strijd is voor een e-bookreader veel makkelijker te winnen.

Als er tenminste e-bookreaders komen. Recent verscheen Eucalyptus, een app die van de iPhone een e-reader maakt en een verbluffende imitatie is van een boek, compleet met de bijna tactiele ervaring van omslaande pagina's. Eucalyptus levert vooralsnog louter gratis boeken uit het Gutenberg-project, maar biedt wel de kans om te ervaren hoe het is om Heart of Darkness in het donker te lezen. Smartphones of handhelds blijken goed te kunnen functioneren als digitaal pocketboek. Je kunt er zelfs boeken op schrijven. Peter Brett schreef zijn 400 pagina's tellende The Warded Man volledig in de trein op zijn HP iPaq tijdens het forensen naar zijn werk. Het schijnt een bestseller te zijn in Polen.

Klikkerij
Als de acceptatie eenmaal een feit is, wat gebeurt er dan? Blijft het boek als verschijnsel bestaan? Het boek zoals we dat kennen is het resultaat van een machine, de drukpers. Het is voor literatuurliefhebbers niet fijn om te horen maar als die machine niet had bestaan, waren er ook geen romans geweest. Dan hadden verhalen andere vormen gehad, zoals de rijmvorm die nu eenmaal handig is als je iets moet onthouden. Worden boeken met de komst van de e-readers multimediaal?

Futuristen zijn dol op dat beeld, filmpjes die je aan kunt klikken, geluiden die je kunt beluisteren en andere klikkerij. Experimenten daarmee leverden tot nu toe niet veel op, omdat het lezen van een boek gepaard gaat met een diepe concentratie die zich niet graag laat verstoren door extra opties. De kans bestaat dat er zich een heel nieuw fenomeen gaat aandienen, een nieuwe vertelwijze die op een nieuwe manier gebruikmaakt van de mogelijkheden. Zoals film zich vrijwel volledig los heeft gemaakt van de toneeltraditie waar het uit voortkomt en televisie weer heel anders is dan film.

De industrie probeert de literatuurliefhebber over te laten stappen op de e-reader. Dat kan een Oedipus-situatie opleveren. Het kind dat zijn vader vermoordt. Het voortbestaan van de roman is met het verdwijnen van papieren boeken namelijk geen vanzelfsprekendheid. Net zo min als er bij het volledig verdwijnen van de cd nog reden is voor een band om een album van circa twaalf nummers uit te brengen, de hoeveelheid die nu eenmaal op een cd past. Het verdwijnen van een vorm betekent echter niet automatisch dat de inhoud mee ten onder gaat. Het album is er nog. De muzieksingle is ooit voortgekomen uit de fysieke eisen van een 78-toerenplaat, die honderd jaar geleden niet meer dan 3 minuten audio bevatte. Zo'n plaat is nergens meer te krijgen maar de duur van 3 minuten is nog steeds de norm voor populaire muziek.

Dus misschien blijft de roman wel bestaan, dat wil niet zeggen dat de opkomst van e-books geen grote gevolgen heeft. Uiteindelijk bleek het verdwijnen van de cd onderdeel van een hele cultuuromslag. Want de mp3-speler elimineerde niet alleen de audio-installatie, maar zorgde er bijvoorbeeld ook voor dat hardlopers muziekfanaten werden en andersom. Het is niet overdreven om te stellen dat de opkomst van de mp3 de hele muziekbeleving overhoop heeft gegooid. Zo vaporiseerde het hele begrip ‘muziekverzameling' want als alles altijd beschikbaar is, heeft verzamelen geen zin meer. De verzameling is vervangen door de playlist. De vraag is niet meer of je muziek hebt, maar of je er naar luistert. Bezit vervangen door gedrag. Dat uit zich ook in een andere vorm want met het afsterven van de cd-drager werd het bezoeken van live-concerten populairder. Bands moesten immers vaker optreden om aan geld te komen. Het publiek vond ze omdat door mp3 meer mensen kennismaakten met hun muziek. Concertbezoek is de nieuwe uiting van de behoefte aan iets unieks.

E-books zijn natuurlijk geen mp3's. De overgang naar mp3's ging makkelijker omdat de koptelefoon dezelfde bleef en er alleen een ander apparaat aan kwam te hangen. Bij boeken moet het papier eerst verdrongen worden. Maar denk niet dat die verdringing zich beperkt tot het verdwijnen van de boekhandel. De muziek laat zien dat die vernietiging minder dramatisch is voor onze cultuur dan je zou denken.

Tekst: Francisco van Jole Beeld: Cara Barer